Zo reageert dopamine op beloning en verwachting

Dopamine is een fijn stofje. Een heel fijn stofje zelfs! Het staat niet voor niets bekend als het gelukshormoon. Als dopamine vrijkomt in je hersenen, voel jij je voldaan, blij of misschien zelfs wel euforisch! Het is dan ook geen wonder dat je geprogrammeerd bent om dat gevoel keer op keer te willen ervaren. En dat je je dus super gemotiveerd voelt om gedrag dat leidt tot het vrijkomen van dopamine keer op keer te vertonen. Vaak is dat helemaal prima. Dopamine kan namelijk vrijkomen bij onschuldige dingen, zoals lekker eten, plezier maken met je vrienden, bijzondere ervaringen of zelfs het maken van een fijne lunchwandeling. Maar wat als dit mechanisme verstoort raakt? In dit artikel lees je alles over hoe dopamine via een systeem van beloning en verwachting invloed heeft op jouw gedrag.

Het gelukshormoon

Eerst even kort: wat is dopamine ook alweer precies? Dopamine is een hormoon dat vrijkomt in je hersenen, ook wel een neurotransmitter genoemd. Dopamine komt vrij als je gedrag vertoont waar een natuurlijke beloning aan vastzit. Bijvoorbeeld als je voedsel eet dat vanuit evolutionair oogpunt goed voor je is, zoals ‘iets lekkers’ met veel suiker, zout of vet. Of omdat je éindelijk een wijntje aan het drinken bent met die ene persoon op wie jij je zinnen al tijden gezet had. Dit is het type gedrag waarvan het lichaam wil dat je het herhaalt. Om dat te stimuleren, geeft je brein dopamine vrij. Omdat dopamine voor een fijn, opgewekt gevoel zorgt, zul jij leren om het gedrag dat je vertoont te koppelen aan het gevoel dat je ervan krijgt. En naarmate er meer tijd voorbij gaat, zul je steeds sterker gemotiveerd zijn om het te herhalen.

Zo werkt dopamine

Het woord neurotransmitter gaf het misschien al weg, maar dopamine brengt berichten over tussen verschillende zenuwcellen. Zo’n bericht dat dopamine overbrengt van cel naar cel, loopt daarbij vaste paden in je hersenen. Dit zijn de paden die passen bij de functie van dopamine, namelijk de paden die ervoor zorgen dat jij bepaald gedrag herhaalt. Een van de paden die dopamine helemaal platloopt, is dan ook dat van beloning en motivatie. Het lekkere gevoel dat jij krijgt van dopamine, is de beloning die ervoor zorgt dat jij gemotiveerd bent om alles op alles te zetten om dat gevoel terug te krijgen.

Lage verwachting, veel dopamine

Hoe meer dopamine er vrijkomt, hoe euforischer jij je voelt. Hoe veel dopamine er precies vrijkomt, heeft alles te maken met verwachting. Stel: je bent net verliefd. Je bent op een allereerste date. Je hoopt dat je hem of haar vanavond voor het eerst mag zoenen, maar je weet niet zeker of dat gaat gebeuren. Aan het eind van de avond is het zover: de eerste kus! Daarbij komt natuurlijk een ontzettende stoot dopamine vrij. Je wist immers niet zéker of er gezoend zou worden. Je verwachting werd in feite overtroffen en de hoeveelheid dopamine was gigantisch.

Hoge verwachting, weinig dopamine

Maar stel nou dat je al een jaar samen bent met dezelfde persoon. Je komt thuis en je verwacht een kus. Je krijgt die immers al een jaar. Natuurlijk is het nog steeds fijn om die kus te krijgen, maar maakt hij nog dezelfde hoeveelheid dopamine los? Het antwoord is: nee. In deze situatie blijft de hoeveelheid dopamine die je brein vrijgeeft gelijk aan de uitgangssituatie. Er is in andere woorden geen sprake van een kick, maar er is ook niks aan de hand. Dat laatste is anders in het volgende voorbeeld: je bent nog steeds een jaar samen, maar deze keer kom je thuis en blijft de verwachte kus uit. De afgifte van dopamine daalt en jij voelt je ongelukkig. Het uitblijven van de beloning doet je pijn en je bent gemotiveerd om op zoek te gaan naar een manier om dat geluksgevoel weer terug te vinden.

Als een huisdier voor het keukenkastje

De mate waarin dopamine vrijkomt, helpt je om te leren in welke situatie je meer of minder kans maakt op het verkrijgen van een natuurlijke beloning. Het idee daarachter is natuurlijk, dat je jezelf steeds weer een in een kansrijke situatie brengt. En vaak werkt dat uitstekend. Je gaat zelfs leren om de signalen die aan een situatie vooraf gaan zó sterk te verbinden met de beloning, dat je al dopamine aanmaakt bij het optreden van het voorspellende signaal zelf. Bijvoorbeeld: als jij jezelf na een lange vermoeiende werkweek altijd beloont door je avondmaaltijd kant-en-klaar te laten bezorgen, maak je waarschijnlijk al dopamine aan als je op vrijdagavond hongerig op de bank zit en de deurbel gaat. Nog voordat je je maaltijd überhaupt gezien of geroken hebt! Iedereen die met een hond of kat woont, kent dit concept trouwens ook maar al te goed: je hond begint al te kwispelen en je kat begint al langs je benen te schurken, als jij alleen nog maar het deurtje opendoet van het kastje waar de brokjes staan.

Drugs en dopamine

Eigenlijk zorgt het vrijgeven van dopamine dus voor een heel mooi mechanisme. Het zorgt ervoor dat jij gemotiveerd bent om het gedrag te vertonen dat jou voorziet van lekker eten, fijne mensen om je heen en allerlei andere mooie dingen. Maar soms raakt het mechanisme verstoord. Eén van de dingen die het systeem behoorlijk kunnen verstoren, is drugsgebruik. Verschillende soorten drugs zorgen er namelijk voor dat er een ontzettend grote hoeveelheid dopamine vrijkomt in je hersenen. En dat voelt natuurlijk fantastisch! Het probleem is alleen, dat je dat gevoel daarna heel snel weer wilt en dat drugs je relatie verstoren met factoren die vroeger het geluksgevoel voor jou voorspelden. Om met je kat of hond te spreken: je wordt niet langer blij van het geluid van het keukenkastje. Je weet niet meer wanneer je dopamine kunt verwachten en raakt volkomen geobsedeerd door de drugs.

Alles draait om drugs

Doordat drugsgebruik zo’n onnatuurlijke hoeveelheid dopamine losmaakt, raak je je interesse kwijt in alles wat je vroeger motiveerde. Daarnaast gaat je brein nu ineens dopamine afgeven bij alles wat een nieuwe dosis drugs ‘voorspelt’. Bijvoorbeeld bij het zien van het telefoonnummer van je drugsdealer in je WhatsApp-contacten. Of als je het stapeltje contanten tegenkomt dat je in je keukenla hebt liggen om je drugs mee af te rekenen. Dát is waarom drugs zo verslavend zijn. Maar tegelijkertijd is het óók de sleutel tot de oplossing.

De herwaardering van dopamine

Door op deze manier naar drugsverslaving te kijken, ontwikkel je meer begrip voor je eigen verslaving of die van een ander. Je begrijpt dat herstel niet makkelijk is en waaróm dat zo is: iemand die verslaafd is, is immers volkomen onderhevig aan een proces van stofjes in de hersenen. Niks om je voor te schamen en het mooie is, dat precies hierin ook de ontzettend grote potentie tot herstel zit. Het systeem van verwachting en motivatie dat het mechanisme van dopamine zo succesvol maakt, moet hersteld worden. Dat is niet alleen fysiek mogelijk: er zijn ook verschillende therapieën en medicijnen beschikbaar die daarbij kunnen helpen.